2017湖南醴陵市普通高校应届毕业生招聘教师体检合格
 | Мына ма?аланы не б?л?м?н ?м?р дегенмен б?р?кт?руге ?сыныл?ан. (Тал?ылауы) |
Т?рш?л?к деген?м?з биологиялы? процестерд? ж?рг?зе алатын т?р? материяны т?р? емес материядан б?лет?н ?асиеттер жиынты?ы ж?не сол процест?? ?з?. Т?рш?л?кт?? ??рылым, гомеостаз, метаболизм, бей?мделу, ?су, к?бею ж?не стимулдар?а жауап беру сия?ты ерекше белг?лер? бар.[1][2] Т?рш?л?к к?птеген п?ш?нде кездесед?. Мысалы, бактериялар, жануарлар, ?с?мд?ктер, т.с.с. Т?рш?л?кт? зерттейт?н ?ылым биология деп аталады.
Жердег? т?рш?л?кт?? нег?зг? б?рл?г? ― жасуша, т??ым ?уалаушылы? б?рл?г? ― ген. Жасушаны? ек? т?р? бар: прокариотты? ж?не эукариотты?; екеу? де мембранамен ?оршал?ан, ?ш?нде а?уыздар мен нуклеин ?ыш?ылдары сия?ты биомолекулалар бар цитоплазмадан т?рады. Жасушалар жасуша б?л?ну? процес? ар?ылы к?бейед?. Б?л процесте ата-аналы? жасуша б?л?н?п, ?з генетикалы? материалын пайда бол?ан туынды жасушалар?а беред?.
Т?рш?л?к ?асиеттер?
[??деу?| ?айнарын ??деу]
Т?рш?л?кт? ерекшелейт?н б?рнеше ?асиет? бар. Соларды? ?ш?не к?рет?н?: организация, гомеостаз, метаболизм, бей?мделу, ?су, к?бею, стимулдар?а жауап беру, т.б.[1][3][4]
?йымдасу
[??деу?| ?айнарын ??деу]Барлы? а?заны? барлы? элемент? б?р-б?р?мен байланысып, т?рш?л?кт? са?тай алатын ??рылымды ??рады.[3][4] ?йымдасуды? мысалы рет?нде органдарды келт?руге болады. Б?р ?ызмет ат?ару?а бей?мделген жасушалар ж?не жасушалардан ??рал?ан ?лпалар б?р жерде шо?ырланып, орган ??рады. Бас?а мысал ― г?лд?? ??рылысы. Г?л белг?л? б?р жолмен ??рыл?анды?тан, ж?нд?ктер о?ан назарын аударып, т?б?ндег? ш?рнен? алу?а тырысады. Г?лд?? ?ш?не к?рген со?, ж?нд?кке тоза? ж??ады да, ж?нд?кпен б?рге бас?а г?лдерге таралады.[5] Б?л тоза?дануды же??лдетуге арнал?ан ??рылыс бей?мделу?.
Гомеостаз
[??деу?| ?айнарын ??деу]Гомеостаз деген а?заны? т?рш?л?к етет?н сырт?ы ортасыны? ?згеру?не ?атысты т?ра?ты ?алыпта ?стау немесе реттеу ?рд?с?, ?з?н-?з? реттеу механизм? ар?ылы нег?зг? физиологиялы? ?ызметтер?н?? т?ра?тылы?ы ― ?з?н-?з? реттеуш?л?к. Гомеостаз ар?ылы т?р? а?залар ?ш?ндег? процестер? мен ??рылымыны? ерекшел?г?н са?тап т?рады.[3][4]
Метаболизм
[??деу?| ?айнарын ??деу]Кез келген т?рш?л?к иес? термодинамикалы? т?р?ыдан энергетикалы? ашы? (ортамен энергия алмасатын) ж?йе бол?анды?тан, ол ?з?н?? гомеостазын са?тау ?ш?н б?р жерден энергия алып, оны бас?а жерде ж?мсау?а м?жб?р. Метаболизм деген?м?з сол энергия алмасу мен а?за бойында?ы химиялы? реакцияларды ?йлест?р?п бас?аратын процесс.[3][4]
К?бею
[??деу?| ?айнарын ??деу]Т?р? а?залар ?з?н-?з? жа??ыртады, я?ни к?бею ар?ылы олар ?л?мнен кей?н генетикалы? материалын бас?а а?залар?а ?алдырады. Олар да, ?з кезег?нде, к?бейед?. Дегенмен, а?за к?бею? к?птеген жа?дайлар?а т?уелд?. Мысалы, ол ?м?р с?рген жерд?? ?орег? жетк?л?кс?з болса немесе температура, ыл?алды? сия?ты физикалы? параметрлер? ы??айсыз болса, а?за аз к?бейед? немесе м?лде к?беймейд?. Сонымен ?атар, а?залар б?р-б?р?мен б?секелесед?. Гендер? мы?тыра?, я?ни ?м?р с?ру ортасына жа?сыра? бей?мделген а?за к?б?рек т??ым ?алдырып, жа?сыра? гендер таратады. Б?л ― таби?и с?рыпталу?а басты ал?ышарт.[4]
Бей?мделу
[??деу?| ?айнарын ??деу]А?заларды? б?р? т??ым ?уалаушылы? ?аб?лет?не ие, я?ни олар ?з ?асиеттер?н ?рпа?ына бере алады.[4] Оны? нег?з?нде нуклеин ?ыш?ылы синтез? жатады, ж?не сол синтез ?те д?л ж?мыс ?стейт?н болса да, м?нс?з емес бол?анды?тан, нуклеин ?ыш?ылы т?збег?нде ?ател?ктер ― мутациялар ― пайда болады. Мутацияларды? к?б? зиянды бол?анымен, кейб?р? а?за?а пайда тиг?зу? м?мк?н. Пайдалы мутациясы бар а?за бас?алармен с?тт? б?секелес?п, м?мк?н бол?анша к?п ?рпа? шы?арып, солар?а ?з?н?? гендер?н берсе, мутация популяцияда орны?ады. Соны? ар?асында а?заларда ?згерг?шт?к ?асиет? бар. Уа?ыт ?те келе, гендер ?згер?п с?рыптала келе, т?рлер де ?згер?п, ?м?р с?ру ортасына бей?мделед?. Б?л процест? эволюция деп атайды.[3][4]
?су
[??деу?| ?айнарын ??деу]Т?р? а?залар даму (онтогенез) барысында ?детте не массасын ?лкейтед?, не жасуша санын арттырады, б?ра? кейб?р кезде екеу? де ?атар ж?ред?.[3] ?скенде, а?залар б?к?л генетикалы? ?леует?н ашып, ??рылымдарын, метаболизм жолдарын ж?не, бар болса, органдарыны? б?р?н дамытады.
Стимулдар?а жауап беру
[??деу?| ?айнарын ??деу]Стимулдар?а жауап беру немесе т?т?ркену деген?м?з белг?л? факторларды? ?сер?нен спецификалы? жауап ?айтару. Т?т?ркену барлы? а?зада кездесед?. Мысалы, ?с?мд?ктерде тропизмдер бар. ?ркен энергияны ти?мд? ж?мсау ?ш?н к?н жары?ы т?скен ба?ытпен ?сед?. Тамырлар болса, гравитация ба?ытымен, я?ни т?мен, ?с?п ?зарады. Жануарлар?а келсек, олар да сырт?ы ж?не ?шк? стимулдар?а ?те жылдам жауап берет?н ж?йке ж?йес? бар. Дамы?ан жануарларда инстинктер, рефлекстер ж?не та?ы бас?а к?рдел? сигнал ??деу центрлер? бар. Миы ж?не санасы е? жо?ары дамы?ан жануар ― адам.[3] Т?т?ркену ?арапайым а?залар?а да т?н: б?ржасушалы са?ырау??ла? глюкоза концентрациясы жо?ары субстрат?а т?ссе, ?ант ?орытатын ферменттер шы?арады; протистер жары??а ?арай немесе ?арсы ж?зе алады.
Дерекк?здер
[??деу?| ?айнарын ??деу] |
Орта??орда б??ан ?атысты медиа файлдар бар: Biology |
- ↑ a b 1 // Campbell Biology — 12. — Б. 3. — ISBN 9780135988046.
- ↑ Definition of Life (а?ыл.). California Academy of Sciences (2006). Басты дерекк?з?нен м?ра?аттал?ан 22 тамыз 2011. Тексер?лд?, 7 ?а?тар 2007.
- ↑ a b c d e f g Ж. Ш?лдебаев, А. Ермекбаева 1 // Биология?а к?р?спе — Астана: "Фолиант" баспасы, 2016. — Б. 9―12. — ISBN 978-601-302-383-0.
- ↑ a b c d e f g К. Кошкимбаева, Г.А. Тусупбекова, А. Ыдырыс, Г.К. Атанбаева ж?не т.б. 2.2 // ?аз?рг? жаратылыстану концепциялары (биология) — Алматы: "?аза? университет?" баспасы, 2018. — Б. 28―29. — ISBN 978-601-04-3135-5.
- ↑ М?хитдинов Н.М. ж?не т.б. ?с?мд?ктер морфологиясы ж?не анатомиясы — 2. — Алматы: “?аза? университет?” баспасы, 2001. — Б. 244. — ISBN 9965-489-59-9.
|
Б?л — биология бойынша ма?аланы? бастамасы. Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. |